Arkeoloji Nedir? Tarih Arkeolojiden Nasıl Yararlanır?

Arkeoloji kelimesi, Yunanca  “arkeos–logos” eski, eskiden kalma ve bilim, bilgi, öğreti sözcüklerden gelir. Kelime olarak “eski olanı bilmek, öğretmek, tanımlamak ve ortaya çıkarmak” anlamına gelebilir.

Arkeoloji, kendi içinde birçok farklı bilim dalını barındırmaktadır. Bunlar arasında tarih öncesi (prehistorya) arkeolojisi, klasik arkeoloji, protohistorya ve Ön Asya arkeolojisi, Mısır arkeolojisi, Orta Çağ arkeolojisi sayılabilir.

Tarihe Yardımcı Bilim Olarak Arkeoloji

Arkeologlar çalışmalarını genellikle insanların yaşadığına inanılan meskenleri kazarak yürütürler. Yıkılan şehrin üzerine yeni inşa edildiğinden, eski şehirler yer altında kalma eğilimindedir ve üst üste binen yerleşim yerlerinin mimari kalıntıları (çoğunlukla kerpiç)  zamanla bir höyük oluşturur. Bu tepelere Türkiye’de “Höyük”, Yunanistan’da “Magula”, Ortadoğu’da “Tell”, İran’da “Teppe” adı verilir.

Ülkemizde Alacahöyük ve Çatalhöyük gibi eski yerleşim yerleri höyüklerdir. Ancak, tüm arkeolojik buluntular höyük değildir. Tüneller, düz yerleşimler ve antik kentler de arkeolojinin araştırma alanları arasındadır.

Arkeologların araştırmaları sonucu ortaya çıkardıkları buluntuları tarihlemelerinde en büyük yardımcıları buluntular arasında ele geçen, üzerinde yazı bulunan kalıntılardır. Yazılı belgelerin deşifre edilmesi o kültüre ait insanlar ve hayatları hakkında önemli bilgiler sunar. Eğer yazılı bir buluntu yoksa, tarihlendirme yapmak her zaman kolay olmayabilir; çünkü aynı dönemde ancak farklı bölgelerde yaşayan insan toplulukları farklı teknolojik gelişimleri göstermiş olabilirler. 

Arkeologlar Neleri Araştırır?

Antik çağlardan günümüze ulaşan birçok yazılı kayıt var. Ancak bu yazılı belgelerin çoğu vergiler, kanunlar, dini kurallar, krallar ve hükümdarlar hakkında bilgiler içermektedir. Bu kayıtları incelerken o dönemin insanlarının nasıl yaşadıklarına dair herhangi bir bilgiye ulaşamıyoruz. Ancak arkeolojik kazılar yoluyla evlerin, kraliyet saraylarının, mezarların ve tapınakların kalıntılarını keşfedersek, sıradan insanlardan soylulara kadar tüm insanların nasıl yaşadığını öğrenebiliriz.

Yüzyıllar boyunca insanlar, Meksika ve Mısır’daki piramitler veya Atina’daki Akropolis gibi ilginç yapılara hayranlık ve ilgiyle bakmışlardır. Arkeoloji, giderek daha fazla meraklı insanın bu tür binaları gözlemlemekle kalmayıp onları dikkatlice incelemeye başlamasıyla doğdu. Böylece bu meraklı insanlar ilk arkeologlar oldular. Yerden çıkıntı yapan eski yapıların kontrol edilmesi kolaydır. Ancak yerin derinliklerindeki gizli kolonileri keşfetmek o kadar kolay değil. Öncelikle bu yerleşim yerlerinin yerleri belirlenmelidir. Bazen bir alanda bulunan kırık çanak çömlek  arkeologlar için  ilk araştırma adımı olabilir. Bugün arkeologlar uçaklardan çekilmiş fotoğraflardan yardım alıyor. Tarlalarda bitkilerin büyüme şekli, eski yer altı duvarlarının veya hendeklerinin varlığına işaret edebilir.

Tarih Arkeolojiden Nasıl Yararlanır?

Tarih öncesi çağlarda yaşayan toplumların kullandığı araç ve gereçleri inceleyerek özellikle tarih araştırmalarına yardımcı olur. Amacı, geçmişi canlandırmak, eskilerin düşüncelerini ve bu düşüncelerden yarattıkları eserleri keşfetmelerini sağlamak ve günümüz insanına ışık tutmaktır. Arkeolojinin bize sunduğu her keşif, aslında bir hikayeyi ortaya çıkarır. Bu amaçla kadim kültürlerin kalıntılarını bulup ortaya çıkarır, bunları doğru bir şekilde tanımlamaya çalışır ve kadim kültürleri yeniden inşa eder, yorumlar ve ışık tutar. Bugünün insanlarını geçmişleri ve kökleri hakkında aydınlatarak geleceklerini iyileştirmelerine öncülük eder. Aslında arkeoloji ve tarih, aynı özel amaçlara dayanan bilim dallarıdır.

İnsanlar, kendilerini ilgilendiren ve iyi ya da kötü hatıraları olan şeyleri toplama, koruma ve saklama eğilimindedir. Bu şekilde toplanan materyaller bazen bir koleksiyon haline gelebilmekte, bazen de basit bir koleksiyondan öteye geçememektedir. İster eğlence için ister kasıtlı olsun,  bu  toplama eğilimi en çok büyük arkeoloji koleksiyonlarının ve daha sonra müzelerin ortaya çıkışında belirgindir.

Arkeoloji ve Koleksiyonerlik

Bilinen en eski eksiksiz koleksiyonların Roma imparatorları ve Roma’nın önde gelen zengin vatandaşları tarafından yapıldığına inanılıyor. Roma imparatorları saraylarını, şatolarını ve villalarını ülkenin dört bir yanından getirdikleri farklı büyüklükteki heykeller başta olmak üzere antika objelerle süslemeyi tercih etmişler. Bunu yaparken de günümüzün değerli arkeolojik koleksiyonlarının oluşmasının önünü açmışlardır. Arkeoloji tarihine şöyle bir göz atacak olursak, insanlık tarihine ışık tutmak için uzun süredir bazı çalışmaların yapıldığını görürüz. Bu aslında hikayeyi tüm gerçekliğiyle gösteriyor. Başlangıçta tarih ve felsefeyi açıklamaya hizmet eden arkeoloji, daha sonra bu bağımlılıktan kurtularak bilim kimliğine kavuşmuştur.

Arkeoloji ve Tarih İlişkisi

Tarih ve arkeoloji, birbiriyle yakından ilişkili, ancak daha önce de belirtildiği gibi yöntemleri birbirinden farklı olan, karşılıklı olarak temel ve tamamlayıcı disiplinlerdir. Arkeoloji ve tarihin ortak alanından bir örnek verecek olursak, aynı işyerinde, benzer malzemelerle çalışan, ancak farklı erdemler gerektiren mesleklerde yetişmiş iki ustanın işbirliğine benzetebiliriz.

Özetle, arkeoloji tarih araştırmalarına büyük katkı sağlamıştır. Yazılı kaynaklardan insanların kendilerini anlatamadıkları dönemler hakkında bilgi sahibi olmamız da yine arkeoloji sayesindedir. Arkeoloji, tarihin ihtiyaç duyduğu somut kanıtları ortaya koyar. Tarihe yardımcı olacak birçok bilim vardır. Tarihin de yardımcı olduğu birçok bilim vardır. Bu bilimler arasında arkeolojinin oldukça faydalı olduğunu söyleyebiliriz.